खरीप हंगामाच्या शेवटी झालेल्या परतीच्या पावसाने अनेक भागांत रब्बी हंगामाच्या पेरण्या खोळंबल्या आहेत. जमिनीत वापसा नसल्याने हरभरा पेरणीची योग्य वेळ निघून जाते की काय, या चिंतेने शेतकरी ग्रासला आहे. या पार्श्वभूमीवर, हरभरा पिकाचे नियोजन कसे करावे, मर रोगासारख्या समस्या कशा टाळाव्यात आणि भरघोस उत्पादन कसे घ्यावे, यावर महात्मा फुले कृषी विद्यापीठाचे माजी कुलगुरू आणि देशातील ज्येष्ठ हरभरा पैदासकार डॉ. राजाराम देशमुख यांनी शेतकऱ्यांसाठी सविस्तर आणि अत्यंत महत्त्वाचे मार्गदर्शन केले आहे.

“पेरणीची वेळ निघून गेलेली नाही, नोव्हेंबर सर्वोत्तम कालावधी”

पेरणीला उशीर झाल्याने शेतकऱ्यांनी अजिबात घाबरून जाऊ नये, असा विश्वास डॉ. देशमुख यांनी व्यक्त केला आहे. ते म्हणाले, “गेल्या काही वर्षांपासून हवामान चक्र बदलले आहे. पाऊस उशिरा सुरू होतो आणि ऑक्टोबरपर्यंत लांबतो. त्यामुळे रब्बी पेरणीची वेळही नैसर्गिकरित्या पुढे सरकली आहे. हरभरा पेरणीसाठी ऑक्टोबर अखेर ते १५ नोव्हेंबरपर्यंतचा कालावधी शास्त्रीय दृष्ट्या सर्वात योग्य आहे.”

लवकर पेरणी केल्यास तापमान जास्त असल्याने पिकाची फक्त अनावश्यक वाढ होते, फांद्या (फुटवे) कमी फुटतात, ज्यामुळे उत्पादनावर थेट परिणाम होतो. याउलट, नोव्हेंबरमध्ये पेरणी केल्यास पिकाला वाढीच्या अवस्थेत आवश्यक थंडी मिळते, ज्यामुळे फुटवे जास्त फुटून घाटे लागण्याचे प्रमाण वाढते. त्यामुळे उशीर झाला असे न समजता, सध्याचा काळ पेरणीसाठी सर्वोत्तम असल्याचे त्यांनी स्पष्ट केले.

जमिनीनुसार हरभऱ्याच्या योग्य वाणांची निवड

हरभऱ्याचे भरघोस उत्पादन घेण्यासाठी जमिनीचा प्रकार आणि पाण्याची उपलब्धता यानुसार योग्य वाणाची निवड करणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे. डॉ. देशमुख यांनी खालीलप्रमाणे वाणांची शिफारस केली आहे:

• कोरडवाहू आणि हलकी जमीन: ज्या ठिकाणी सिंचनाची सोय नाही आणि जमीन हलकी ते मध्यम आहे, अशा ठिकाणी राहुरी विद्यापीठाने विकसित केलेला ‘विजय’ हा वाण सर्वोत्तम पर्याय आहे. हा वाण मर रोगास पूर्णपणे प्रतिकारक्षम असून पाण्याच्या ताणावरही चांगले उत्पादन देतो. आजही कोरडवाहूसाठी या वाणापेक्षा चांगला पर्याय नाही, असे डॉ. देशमुख ठामपणे सांगतात.

• बागायती किंवा उशिरा पेरणी: ज्या शेतकऱ्यांकडे पाण्याची उपलब्धता आहे किंवा पेरणीस उशीर झाला आहे, त्यांनी ‘दिग्विजय’ या वाणाची निवड करावी.

• टपोरे दाणे आणि चांगला बाजारभाव: ज्यांना फुटाण्यासाठी किंवा डाळीसाठी टपोऱ्या दाण्यांचे वाण हवे आहे, त्यांच्यासाठी ‘विशाल’ हा वाण फायदेशीर आहे. मात्र, हा वाण मर रोगाला बळी पडू शकतो, त्यामुळे याची निवड विचारपूर्वक करावी.

• इतर शिफारसित वाण: यासोबतच बदनापूर येथील संशोधन केंद्राने विकसित केलेला ‘आकाश’ (BDNG-797), अकोला विद्यापीठाचा ‘जाकी ९२१८’, तसेच नवे वाण ‘पीकेव्ही कनक’ आणि ‘कांचन’ हे देखील चांगले उत्पादन देतात. मात्र, यापैकी काही वाणांवर मर रोगाचा प्रादुर्भाव दिसू शकतो.

मर रोगावर नियंत्रण: बीजप्रक्रिया हाच रामबाण उपाय!

हरभऱ्यातील सर्वात मोठी समस्या मर रोगाची आहे. हा बुरशीजन्य रोग जमिनीत ६ वर्षे जिवंत राहू शकतो. त्यामुळे एकदा प्रादुर्भाव झाल्यास त्यावर नियंत्रण मिळवणे कठीण होते. म्हणून, पेरणीपूर्वी बीजप्रक्रिया करणे हाच एकमेव आणि सर्वात प्रभावी उपाय असल्याचे डॉ. देशमुख यांनी सांगितले.

तिहेरी बीजप्रक्रिया:

1. रासायनिक बुरशीनाशक: प्रथम कार्बेन्डाझिम (बाविस्टिन) + थायरम किंवा कॅप्टन या बुरशीनाशकांची बीजप्रक्रिया करावी. (प्रमाण: १ ग्रॅम बाविस्टिन + २ ग्रॅम थायरम प्रति किलो बियाणे).

2. रायझोबियम जिवाणू संवर्धक: त्यानंतर रायझोबियम जिवाणू संवर्धक लावावे (२५० ग्रॅम प्रति १० किलो बियाणे). यामुळे हवेतील नत्र शोषून पिकाला उपलब्ध होतो.

3. स्फुरद विरघळवणारे जिवाणू (PSB): तिसऱ्या टप्प्यात PSB लावावे. यामुळे जमिनीतील अविद्राव्य स्फुरद पिकाला मिळण्यास मदत होते.

टीप: बीजप्रक्रिया करताना प्रथम रासायनिक बुरशीनाशक लावून बियाणे सावलीत वाळवावे आणि त्यानंतरच जैविक संवर्धके लावावीत.

पेरणीचे अंतर आणि बियाण्याचे प्रमाण

• पेरणी अंतर: दोन ओळींमध्ये ३० सेंटीमीटर (१ फूट) आणि दोन रोपांमध्ये १० सेंटीमीटर अंतर ठेवावे.

• एकरी बियाण्याचे प्रमाण:

  • विजय (बारीक दाणा): २५ किलो

  • दिग्विजय (मध्यम दाणा): ३० किलो

  • विशाल/काबुली (टपोरा दाणा): ३५ ते ४० किलो

  • टीप: पेरणीला जेवढा उशीर होईल, तेवढे बियाण्याचे प्रमाण एकरी ५ किलोने वाढवावे, कारण उशिरा पेरणी केल्यास झाडाची वाढ कमी होते.

सोयाबीन-हरभरा पीक पद्धत टाळावी!

सध्या प्रचलित असलेली सोयाबीन-हरभरा ही पीक पद्धत जमिनीच्या आरोग्यासाठी आणि उत्पादनासाठी धोक्याची असल्याचे डॉ. देशमुख यांनी सांगितले. दोन्ही पिके शेंगवर्गीय (द्विदल) असल्याने जमिनीतील ठराविक अन्नद्रव्यांचाच वापर होतो. तसेच, दोन्ही पिकांवरील मूळकूज आणि घाटेअळी यांसारख्या रोग-किडींना पोषक वातावरण मिळते, ज्यामुळे त्यांचे जीवनचक्र पूर्ण होऊन प्रादुर्भाव वाढतो. त्यामुळे शेतकऱ्यांनी पीक फेरपालट करणे आवश्यक आहे. सोयाबीननंतर हरभऱ्याऐवजी रब्बी ज्वारीसारखे तृणधान्य पीक घेणे जमिनीची सुपीकता टिकवण्यासाठी आणि कीड-रोग नियंत्रणासाठी अत्यंत फायदेशीर ठरेल, असा महत्त्वाचा सल्ला त्यांनी दिला.

आंतरपीक पद्धतीतून अतिरिक्त उत्पन्नाची संधी

उसासारख्या बागायती पिकात हरभरा आंतरपीक म्हणून घेणे अत्यंत फायदेशीर ठरते. पट्टा पद्धतीने लागवड केलेल्या उसाच्या दोन पट्ट्यांमधील मोकळ्या जागेत हरभऱ्याच्या दोन ओळी घेतल्यास ऊस लहान असेपर्यंत हरभऱ्याचे पीक निघून जाते. यामुळे शेतकऱ्याला अतिरिक्त उत्पन्न मिळते.

थोडक्यात, शेतकऱ्यांनी उशीर झाल्याची चिंता न करता शास्त्रीय पद्धतीचा अवलंब केल्यास यावर्षीही हरभऱ्याचे भरघोस आणि फायदेशीर उत्पादन घेणे शक्य आहे, असा विश्वास डॉ. देशमुख यांनी व्यक्त केला आहे.